مرتضی فرهادی
مرتضی فرهادی
چکیده
جی‌غال‌اسمک (جوغاسم، پیشوک، پیقُک، چیدم، چیدان، چکیدان...)گیاه مردم‌شناسی و جغرافیای گیاهی (قلمرو رویشی) این گیاه در ایرانمرتضی فرهادی* سیاوش امینی، طیب خالدی، مرتضی رشیدی، شجاع امیری، افشین شیراوند، ایرج جمشیدی، فهد کمالوندی، علی گاورسینی، امیر مرادی، خانم جلیلیان، اکرم احمدی دارام رودی ** تاریخ دریافت: ...
بیشتر
جی‌غال‌اسمک (جوغاسم، پیشوک، پیقُک، چیدم، چیدان، چکیدان...)گیاه مردم‌شناسی و جغرافیای گیاهی (قلمرو رویشی) این گیاه در ایرانمرتضی فرهادی* سیاوش امینی، طیب خالدی، مرتضی رشیدی، شجاع امیری، افشین شیراوند، ایرج جمشیدی، فهد کمالوندی، علی گاورسینی، امیر مرادی، خانم جلیلیان، اکرم احمدی دارام رودی ** تاریخ دریافت: 15/10/92 تاریخ پذیرش: 17/2/93چکیده نوشته حاضر یک روبر (الگو) و نقشه (واگیره) کار برای گیاهان ایران بوده که حاصل کار طولانی مدت نویسنده و با کمک بیش از پانزده تن از دانشجویان کوشا و علاقمند و هوشمند دانشکده علوم اجتماعی در ربع قرن گذشته، به سامان رسیده است. این نوشته توانسته است قلمرو رویشی این گیاه را در حدود یک چهارم سرزمین ایران پی گرفته و بقایا و بازمانده خرده‌فرهنگ گردآوری و مصرف آن را به ویژه در قحط‌سالی‌ها و گرانسالی‌ها و تنگ‌سالی‌ها را ثبت و ضبط کرده و نام فارسی این گیاه را از یک نام "جوغاسم" آن هم با املای "جوقاسم" که از نظر تاریخی و زبان‌شناسی بی‌معنا است را به حدود پنجاه نام از چندین استان ایران، استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، ایلام و بخش‌هایی از استان زنجان و اصفهان و همدان و لرستان و استان مرکزی برساند و نمونه‌هایی از ادبیات شفاهی و باورها و هنجارهای مربوط به این گیاه را مردم‌نگاری کند و از طریق این کار میدانی بسیار کوچک از نظر مضمون و بسیار عمیق از نظر توجه به ریزه‌کاری‌ها همچون گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی و با زمان‌بری بسیار به مقیاسی برای کار بر روی تک تک گیاهان مفید و هم گذشته ایران دست یابد. این کار میدانی سبب شده است که ما به تحلیل جدیدی درباره خرافه نیز دست یابیم به این عنوان که پیش از این تصور غالب این بود که خرافه حاصل مغزهای ناتوان جامعه و شیوع و نفوذ آن باورها و رفتارها به جامعه فرهنگ است. این کار نشان میدهد که به احتمال زیاد، داقل بخشی از آنچه را که ما امروزه خرافه می‌دانیم حاصل ذهن‌های پیشرفتة حکما و جامعه برای اعمال نفوذ و کنترل کودکان و کم دانشان و حاهلان عصر خویش بوده است. واژه‌های کلیدی: گیاه مردم‌شناسی، جوغاسم، پیشوک، گرانسالی
یعقوب غفاری؛ منصوره رضوی
چکیده
این مقاله باهدف جلب توجه مسؤلین کشوری و استانی و همچنین ساکنین استان کهگیلویه‌و‌بویراحمد بویژه طرفداران محیط زیست نسبت به خطری که گیاهان خودروی منطقه را مورد تهدید قرار میدهد تهیه گردیده است . ابزار تحقیق مشاهده و مصاحبه و منابع مکتوب بوده است. ادامه زندگی مردم کوچ رو وابسته به ...
بیشتر
این مقاله باهدف جلب توجه مسؤلین کشوری و استانی و همچنین ساکنین استان کهگیلویه‌و‌بویراحمد بویژه طرفداران محیط زیست نسبت به خطری که گیاهان خودروی منطقه را مورد تهدید قرار میدهد تهیه گردیده است . ابزار تحقیق مشاهده و مصاحبه و منابع مکتوب بوده است. ادامه زندگی مردم کوچ رو وابسته به تولیدات دامی و گیاهان خودرو بوده است . به همین جهت تقویم مربوط به سکونت خود را طوری تنظیم می‌کرده‌اند که در فصول سال به میوه و دانه‌ی گیاهان خودرو در ییلاق و قشلاق دسترسی داشته باشند . همچنین در مورد استفاده از جانوران حلال گوشت وحشی که همزمان با آنها به سردسیر و گرمسیر مهاجرت می‌کردند بتوانند استفاده کنند . چون مردم کوچ رو هر روز برای همان روز غذا تهیه می‌کردند هیچگاه بیش از نیاز خود به گیاهان خودرو و جانوران حلال گوشت آسیب زیادی نمی‌رساندند و آنهارا جزو اموال مشترک طایفه می‌دانستنذ . گرچه گیاهان خودروی منطقه‌ی سردسیری و گرمسیری متفاوت هستند ، اما بغضی از آنها هم در سردسیر و هم در گرمسیر می‌رویند . مانند بلوط که در حدود80 درصد پوشش جنگلی استان کهگیلویه‌و‌بویر احمد را تشکیل میدهد و تا چند سال پیشتر به جای دانه‌ی غلات از میوه‌ی این درخت به جای نان استفاده می‌کردند . تا 50 سال پیشتر در اثر نبود راههای ماشین رو و به سبب اینکه مراتع و جنگلها جزو اموال مشترک طایفه به شمار می‌رفت ، افراد هر طایفه خود را در حفظ آن متعهد می‌دانستند ، اما در سال های اخیر به سبب بهره برداری بی‌رویه از گیاهان و شخم مراتع اعم از مسطح و شیب دار بسیاری از گیاهان با ارزش در معرض نابودی قرار گرفته‌انذ. به علاوه در اثر فقر مردم و آزمندی سودجویان ، بهره برداری از گیاهان خود رو حالت تجاری پیدا کرده است . به عنوان مثال بسیاری از نقاطی که محل رویش انبوه کنگر بوده است به سبب بهره برداری بی رویه فاقد کنگر می‌باشد . این روند رو به افزایش باعث گردیده که در آینده ای نه چندان دور بسیاری از گیاهان خود روی خوراکی از بین بروند . وجود این خطر هشداری است برای همه‌ی مسؤلین کشوری و استانی و مردم بومی و علاقهمندان به محیط زیست . واژه های کلیدی : کهگیلویه‌و‌بویر احمد ، گیاهان خود روی خوراکی ، سردسیر و گرمسیر، جنگلها و مراتع .
منصوره رضوی
چکیده
چکیده آنچه را که در گستره هستی با عنـوان طبیعت سبز نامیده‌اند، چیزی نیست جز راز بقاء، سلامتی و زندگی همه موجودات زنده بر روی کره خاکی. گیاه این نعمت بزرگ و بی همتای الهی د رانواع گونه‌ها، رنگ‌ها و مزه‌ها تنها آفریده‌ای است که غذای جسم و روح بشر را تأمین می‌کند. آنگاه که انسان پا به عرصه جهان نهاد پیش از هر چیز گیاهان نیاز های او را ...
بیشتر
چکیده آنچه را که در گستره هستی با عنـوان طبیعت سبز نامیده‌اند، چیزی نیست جز راز بقاء، سلامتی و زندگی همه موجودات زنده بر روی کره خاکی. گیاه این نعمت بزرگ و بی همتای الهی د رانواع گونه‌ها، رنگ‌ها و مزه‌ها تنها آفریده‌ای است که غذای جسم و روح بشر را تأمین می‌کند. آنگاه که انسان پا به عرصه جهان نهاد پیش از هر چیز گیاهان نیاز های او را برآورده نموده و ایشان را به آسایش و آرامش رساندند. انسان براساس دیده‌ها و تجربیاتش به آگاهی لازم در استفاده از گونه‌های گیاهی دست یافت و در طول عمرخود از آن بهره‌مند گردید. رفته رفته با گذشت ده‌ها هزار سال تا کنون براساس شواهد و قرائن موجود تغییرات زیادی در محیط زیست بوجود آمده، همچنین با تفکّر و پیشرفت‌های علمی و فنی آدمی این دگرگونی‌ها وارد زندگی روزمره گردیده‌اند. اگر چه طبیعت تا پیش از این از مطلوبیتی بی‌نظیر برخوردار بود امّا امروزه با روند برق آسای صنعتی شدن و ورود تکنولوژی‌های روز، نابودی بستر سبز گیاهان و علم کهنسالان فراموش شده را نظاره‌گر هستیم. از این رو برای جلوگیری از مرگ طبیعت و اندوخته‌های مربوط به آن، اهمیت و توجه به دانش محلی گیاه‌شناسی تنها راه کمک به بقاء و زندگی بشر به شمار می‌آید. بدین ترتیب راه برای پژوهشـگران، متخصصان در علم و صنعت و عامه مردم در مطالعه، حفظ و مصرف گیاهان هموار خواهد شد. این مقاله برآن است تا با مروری در گذشته تاریخی انسان به یادآوری و معرفی شیوه‌های گذشتگان در بهره‌مندی از گیاهان و قدرت سودآوری آنها به اهمیت موضوع بپردازد. بدین ترتیب آنچه را که خواننده دنبال خواهد نمود براساس مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد و مدارک موجود، توسط نگارنده جمع‌آوری و ارائه خواهد شد.
معصومه دیف رخش؛ حسین بارانی؛ جواد پوررضایی
چکیده
چکیده دانش بومی بخشی از فرهنگ منحصر به فرد هر سرزمین است که در جهت سازگاری با شرایط محیطی خاص زیست بوم از طریق تجربه حاصل شده است و به مرور به بخشی از فرهنگ اجتماعی و تولیدی آن جامعه تبدیل شده است. اتنوبوتانی نزدیکترین روش ممکن برای مطالعه دانش مردم از کاربردهای متعدد گیاهانی است که آنها بکار می‌برند. این مطالعه بخشی از تحقیق گستردهای ...
بیشتر
چکیده دانش بومی بخشی از فرهنگ منحصر به فرد هر سرزمین است که در جهت سازگاری با شرایط محیطی خاص زیست بوم از طریق تجربه حاصل شده است و به مرور به بخشی از فرهنگ اجتماعی و تولیدی آن جامعه تبدیل شده است. اتنوبوتانی نزدیکترین روش ممکن برای مطالعه دانش مردم از کاربردهای متعدد گیاهانی است که آنها بکار می‌برند. این مطالعه بخشی از تحقیق گستردهای است که در زمینه دانش بومی گیاه‌شناسی در میان ایل طیبی و در منطقه دلیکما (درهای کوهستانی از ییلاقات شهرستان دهدشت) در استان کهگیلویه و بویراحمد انجام شده است. در این مطالعه که یک پژوهش کیفی در مقوله گیاه قوم شناسی است، از تکنیک‌های کیفی گردآوری اطلاعات مانند مصاحبه بدون ساختار و مشاهده مشارکتی استفاده شده است. در مجموع 189 گونه شناسایی شد که از این میان 68 گونه گیاهانی بودند که استفاده غیرعلوفهای داشتند. از گیاهان شاخص منطقه میتوان به آویشن دنایی، کاکوتی، بلوط و انواع گون‌ها اشاره کرد. موارد مورد استفاده این گیاهان شامل استفادههای دارویی، غذایی، تهیه ابزار، ساختمانسازی و استخراج شیرهها و عصارههای صنعتی بود. مردم بومی دانش کافی در مورد زمان رویش، فصل برداشت، روش چیدن، خشک کردن و ساخت انواع ابزار، استخراج انواع شیرهها و کاربردهای متفاوت دارویی هر گیاه داشتند. متاسفانه به دلیل از بین رفتن سنتها، حجم زیادی از دانش بومی در حال از بین رفتن است. محققان گیاه‌شناسی قومی میتوانند نقش مهمی در ثبت و ماندگار کردن این فولکلور غنی نانوشته پیش از این که در میان شتاب اخیر تمدن از بین رود، بازی کنند.
نصرالله عسگری
چکیده
چکیده دامداران روستای زواردشت همه ساله همانند دیگر روستاهای الموت پس از عید نوروز چوپانان را انتخاب می‌کنند. چوپانان دام‌ها را پس از تحویل، به سمت چراگاهی که معمولاً از روستاهای همجوار برای مدت یک ماهاجاره کرده‌اند به حرکت در می‌آورند، آنگاه بر اساس یک برنامه زمان بندی شده به سمت ارتفاعات روستا کوچ خود را آغاز می‌کنند و در مکان‌های ...
بیشتر
چکیده دامداران روستای زواردشت همه ساله همانند دیگر روستاهای الموت پس از عید نوروز چوپانان را انتخاب می‌کنند. چوپانان دام‌ها را پس از تحویل، به سمت چراگاهی که معمولاً از روستاهای همجوار برای مدت یک ماهاجاره کرده‌اند به حرکت در می‌آورند، آنگاه بر اساس یک برنامه زمان بندی شده به سمت ارتفاعات روستا کوچ خود را آغاز می‌کنند و در مکان‌های از پیش تعیین شده مستقر میشوند. طی مدت اقامتشان در اطراقگاهها با استفاده از دانش و شناختی که در زمینه گیاهان منطقه مورد نظر دارند، جهت بهره‌برداری بهینه، مراتع را تقسیم بندی می‌کنند. این دانش به آنها اجازه میدهد تا زمان کوچ بعدی، علوفه بهاندازه کافی در اختیار دام‌ها قرارگیرد و شیرشان کاهش پیدا نکند و منافعشان تهدید نشود. این مقاله با استفاده از دانش روستاییان به شناخت و شناساندن بخش کوچکی از گیاهان منطقه پرداخته است.
منیژه مقصودی؛ پروین صالحی
چکیده
چکیده در این مقاله که حاصل پژوهشی است در حوزه گیاه قوم شناسی (اتنوبوتانی). سعی شده است با تاکید بر روش‌های کیفی و استفاده از ابزار‌های جمع‌آوری اطلاعات مانند تکنیک‌های مشاهده و مصاحبه، دانش بومی مردم منطقه اوان کشف و سپس ثبت شود. در این تحقیق سعی نموده‌ایم تا گیاهان خودرو که توسط اهالی مورد استفادههای گوناگونی از جمله خوارکی، ...
بیشتر
چکیده در این مقاله که حاصل پژوهشی است در حوزه گیاه قوم شناسی (اتنوبوتانی). سعی شده است با تاکید بر روش‌های کیفی و استفاده از ابزار‌های جمع‌آوری اطلاعات مانند تکنیک‌های مشاهده و مصاحبه، دانش بومی مردم منطقه اوان کشف و سپس ثبت شود. در این تحقیق سعی نموده‌ایم تا گیاهان خودرو که توسط اهالی مورد استفادههای گوناگونی از جمله خوارکی، دارویی و کاربردی در حوزه‌های گوناگون قرار می‌گیرند، را شناسایی نموده و به کمک پرسشنامه تخصصی گیاه قوم شناسی اطلاعات مورد نظر از جمله: اسامی محلی، فارسی و لاتین، میزان دسترسی، قسمت مورد استفاده و نحوه بهره‌برداری از گیاه‌هان را ثبت نماییم. در این مقاله به 60 گیاه در منطقه اشاره شده است. محققین هرباریوم دانشگاه تربیت معلم (دانشگاه خوارزمی) این گیاهان را شناسایی نموده و اسامی لاتین آنها را ثبت نمودند. هربار یوم تهیه شده در اختیار دانشگاه تربیت معلم (دانشگاه خوارزمی) قرار دارد که پژوهشگران از آن استفاده نمایند. گیاهان بسیار گوناگونی در این منطقه مورد شناسائی قرار گرفتند از جمله: انواع میوه‌های باغی: آلبالو، سیب، سنجد، فندوق، گردو... از جمله گیاهان خودرو علفی مانند: گون، کنگر، شیرین بیان... از انواع گیاهان کنار جویبارها و داخل دریاچه اوان میتوان به گیاهانی چون: نی، آب تره، ترتیزک جویباری اشاره نمود.
علی مددنوروزی
چکیده
چکیده روستاها واحد‌های همگن اجتماعی، اقتصادی و طبیعی هستند که فعّالیّت‌شان عمدتاً در بخش کشاورزی است در حالی که در بخش‌های دیگر از جمله اشتغال غیررسمی شبه کشاورزی نیز امکان توسعه و محرومیت زدایی از روستاها وجود دارد. توسعه روستایی و ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فعّالیّت‌های اقتصادی فراموش شده می‌تواند زمینه ...
بیشتر
چکیده روستاها واحد‌های همگن اجتماعی، اقتصادی و طبیعی هستند که فعّالیّت‌شان عمدتاً در بخش کشاورزی است در حالی که در بخش‌های دیگر از جمله اشتغال غیررسمی شبه کشاورزی نیز امکان توسعه و محرومیت زدایی از روستاها وجود دارد. توسعه روستایی و ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فعّالیّت‌های اقتصادی فراموش شده می‌تواند زمینه احیای مجدد روستاها را فراهم آورد. از نمونه‌های توسعه روستایی میتوان به رونق دوباره فعّالیّت اقتصادی کتیرا چینی اشاره کرد که در گذشته از جایگاه خاصی در روستاهای ایران برخوردار بوده ولی متأسّفانه این فعّالیّت اقتصادی به فراموشی سپرده شده است هدف کلّی تحقیق: انجام یک پژوهش منظّم و همه جانبه در ارتباط با پدیده کتیرا چینی به عنوان یکی از مشاغل سنّتی مهم در بسیاری از مناطق روستایی ایران به ویژه مناطق کوهستانی و سردسیری از جمله منطقه دهستان کوهمره جروق بوده است و از آن جایی که پژوهش حاضر تا حدّ زیادی نو می‌باشد اساس تحقیقات بر مطالعات میدانی نگارنده استوار است. شیوه گردآوری اطّلاعات در این پژوهش با کمک سه ابزار اصلی صورت گرفته است: الف) طراحی سؤالات مناسب درباره پدیده مورد نظر به منظور ایجاد یک چارچوب منطقی در جهت رسیدن به اهداف پژوهش. (68 سؤال) ب) مشاهده هدفدار از مراتع کتیرا و ابزارآلات کار. ج) مصاحبه با افراد با تجربه و کسانی که مدّتها به این شغل اشتغال داشتند. جمعیّت مورد نظر در این پژوهش دهستان کوهمره جروق واقع در 45 کیلومتری جنوب شرقی کازرون از توابع استان فارس است که از 18 روستا تشکیل شده است و می‌تواند به عنوان یک الگوی تحقیقی در سایر مناطق نیز مورد استفاده واقع شود.
