نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد مردم شناسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

جی‌غال‌اسمک (جوغاسم، پیشوک، پیقُک، چیدم، چیدان، چکیدان...)
گیاه مردم‌شناسی  و جغرافیای گیاهی (قلمرو رویشی)
این گیاه در ایران
مرتضی فرهادی*
سیاوش امینی، طیب خالدی، مرتضی رشیدی، شجاع امیری، افشین شیراوند، ایرج جمشیدی، فهد کمالوندی، علی گاورسینی، امیر مرادی، خانم جلیلیان، اکرم احمدی دارام رودی **
        تاریخ دریافت: 15/10/92
        تاریخ پذیرش: 17/2/93

چکیده
نوشته حاضر یک روبر (الگو) و نقشه (واگیره) کار برای گیاهان ایران بوده که حاصل کار طولانی مدت نویسنده و با کمک بیش از پانزده تن از دانشجویان کوشا و علاقمند و هوشمند دانشکده علوم اجتماعی در ربع قرن گذشته، به سامان رسیده است.
این نوشته توانسته است قلمرو رویشی این گیاه را در حدود یک چهارم سرزمین ایران پی گرفته و بقایا و بازمانده خرده‌فرهنگ گردآوری و مصرف آن را به ویژه در قحط‌سالی‌ها و گرانسالی‌ها و تنگ‌سالی‌ها را ثبت و ضبط کرده و نام فارسی این گیاه را از یک نام "جوغاسم" آن هم با املای "جوقاسم" که از نظر تاریخی و زبان‌شناسی بی‌معنا است را به حدود پنجاه نام از چندین استان ایران، استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، ایلام و بخش‌هایی از استان زنجان و اصفهان و همدان و لرستان و استان مرکزی برساند و نمونه‌هایی از ادبیات شفاهی و باورها و هنجارهای مربوط به این گیاه را مردم‌نگاری کند و از طریق این کار میدانی بسیار کوچک از نظر مضمون و بسیار عمیق از نظر توجه به ریزه‌کاری‌ها همچون گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی و با زمان‌بری بسیار به مقیاسی برای کار بر روی تک تک گیاهان مفید و هم گذشته ایران دست یابد.
این کار میدانی سبب شده است که ما به تحلیل جدیدی درباره خرافه نیز دست یابیم به این عنوان که پیش از این تصور غالب این بود که خرافه حاصل مغزهای ناتوان جامعه و شیوع و نفوذ آن باورها و رفتارها به جامعه فرهنگ است. این کار نشان می‌دهد که به احتمال زیاد، داقل بخشی از آنچه را که ما امروزه خرافه می‌دانیم حاصل ذهن‌های پیشرفتة حکما و جامعه برای اعمال نفوذ و کنترل کودکان و کم دانشان و حاهلان عصر خویش بوده است.
واژه‌های کلیدی: گیاه مردم‌شناسی، جوغاسم، پیشوک، گرانسالی


عنوان مقاله [English]

Reflections on Joghasem: Ethno-Botany and Phytogeography of a plant in Iran

نویسنده [English]

  • Morteza Farhadi

چکیده [English]

Morteza Farhadi
  Et al
Date of Receive: 2014/1/5
Date of Accept: 2014/5/7

Abstract:
This is a model and map for studying Iranian plants which is provided as a result of long time researching of author and his fifteen interested, diligent and shrewd students. In this article the vegetative area of this plants in a quarter of Iran’s territory and the subculture of its picking and consumption especially in drought and famine periods are documented. The historically and linguistically meaningless name of Joghasem is explored and obtained up to more than its fifty synonyms in different provinces of Tehran, western and eastern Azarbayjans, Kermanshah, Ilam, and some parts of Zanjan, Isfahan, Hamedan and Markazi provinces. The article also ethnographically studies some samples of oral literatures, beliefs and norms which are related to this plant. By such small but deep field research, it provides some archaeological speculation.
This field research also brings a new analysis about superstition. Before this, the dominant conception was that superstition is as the result of weak brains and the prevalence of related beliefs and behaviors. By this study it is clear now that most likely, at least some part of what is mentioned today as superstition is the result of advanced mind of the men of wisdom and society to control child, illiterates and fools of the age.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ethno-botany
  • Joghasem
  • Drought
  • famine
منابع
    آرام، احمد. (1366)، علم در اسلام، تهران: انتشارات سروش.
     اوکازاکی، شوکو. (1365)، «قحطی بزرگ 1288 در ایران»، ترجمه: هاشم رجب‌زاده، ماهنامه آینده، س دوازدهم. ش 1 تا 3.
    دوبزانسکی، دوزیوس و ید آئومور ساپرز. «درختان خفه کننده»، زندگی گیاهی، ترجمه: محمود بهزاد، انتشارات پیروز با همکاری مؤسسه انتشارات فرانکلین.
    دورانت، ویل. (1372)، مشرق زمین گاهوارۀ تمدن، ترجمۀ احمد آرام، ع. پاشائی، امیرحسین آریان پور، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
    تسبیحی، محمد حسین. (1354)، گویش خوانساری، راولپندی  ـ پاکستان.
    محتاط، محمدرضا. (1368)، سیمای اراک، تهران: نشر آگه.
    زهرایی، فضل الله . گلستان خوانسار، تهران، بی تا، مؤلف.
    درخشنده، صید محمد. (1373)، ایلام عروس زاگرس، تهران: مؤلف.
    فرهادی، مرتضی. (1369)، نامه کمره، جلددوم ، تهران: امیرکبیر.
    فرهادی، مرتضی. (1385)، «گیاه مردم نگاری: با چکیده و نمونه هایی از گیاهان خود روی کمره». فصلنامۀ علوم اجتماعی (ویژه نامۀ گیاه مردم شناسی ش 34 و 35، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی.
    کوهی، ناصر. (1383)، «مردم‌شناسی گیاهی، روزنامه شرق، ش 225.
    احمد قهرمان، احمد. (1367)، دایره المعارف، فلور ایران، جلد دهم، تهران: موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، نمره 1174.
    مظهری، نادره. (1378)، فلور ایران، نشریه شماره 31 ( زنبق ایران)، تهران: مؤسسه تحقیقات جنگل و مرتع.
    علی گاورسینی. پُرشِک در روستای سراب حسن آباد یاسوکند بیجار گروس، کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی .
    خالدی، طیب. پیشوک در کامیاران، کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی
    مرادی، امیر. پیزوک در منطقه هورامان (اورامانات)، کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی
    جلیلیان. پیوشگ و پی چک در هرسین و سرپل ذهاب، کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
    جمشیدی، ایرج. پیشوک در آبدانان ایلام، کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
    مؤمن حسینی طبیب، محمد. تحفه حکیم مؤمن (تحفه المؤمنین) با مقدمه دکتر محمود نجم آبادی، تهران: بی تا، کتابفروشی مصطفوی .
    اورنگ. م. (138)، فرهنگ کردی (پ  ـ ت)، با همکاری صفی زاده، تهران.
    زهرایی، فضل الله. گلستان خوانسار، (تهران، مولف،بیتا).
    امیری، هوشنگ. (1379)، فرهنگ لغات خوانسار، تهران: نشر پیمان.
    فرهادی، مرتضی. (1393)، کمره (مطالعه موردی ومیان رشته‌ای)، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی، (زیرچاپ)جلد چهارم، فصل دوم (فرهنگ آب و هوایی) ذیل مدخل برف. و فصل هفتم ( گیاه مردم نگاری گیاهان خود روی کمره) ذیل عنوان «جوغاسم».
    شیراوند، افشین. (1379)، پیشوک در بخش چگینی لرستان. کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
    امینی، سیاوش. (1380)، پوشک در روستای شله کش شهرستان شیروان چرداول استان ایلام، کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی. 
    فرهادی، مرتضی. (1373)، فرهنگ یاریگری در ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    فرهادی، مرتضی. (1388)، ترانه کمیاب گران سالی، خلق یا کشف». فصلنامۀ فرهنگ مردم، ویژه نامۀ دکتر علی بُلوکباشی، ش 27 و 28.
    فرهادی، مرتضی. (1357)، در فصل های خنده دشوار، تهران: انتشارات شب شکن.
    امرائی، شجاع. (1380)، پشوک (پیشوک) در ایرج کوه روشگان، کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
    رشیدی، مرتضی. پیشوک در پلدختر لرستان. کدبپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی. 
    آگ برن و نیم کف، (1345)، زمینه جامعه شناسی، ترجمه: امیرحسین آریان پور ، تهران: انتشارات دهخدا.
    ارباب، محمدتقی. (1353)، تاریخ دارالایمان قم، به کوشش مدرسی طباطبائی .
    بیتس، دانیل، فرد پلاگ. (1375)، انسان شناسی فرهنگی، ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
    سیاوش امینی، پوشک در روستای شله کش. کد بپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده) ، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی. 
    رنجبر، حسین و دیگران. (1373)، سرزمین و فرهنگ مردم ایزد خواست، تهران: نشر آیات.
    پاینده، محمود. (1355)، آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
    کمالوندی، فهد. (1383)، پوشگ در چوار هرسین ایلام، کد بپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی. 
    ایرج جمشیدی. (1380)، پشوگ در آبدانان. کد بپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.      
    افشین شیراوند. (1379)، پیشوک. کد بپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
    شجاع امیری. (1380)، پیشوک، کد بپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
    مرتضی رشیدی. (1379)، پیشوک، کد بپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
    طیب خالدی، پیشوک، کد بپونن (کار دانشجویی به پیشنهاد و نظارت نگارنده)، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.