نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

دین در جامعه ایرانی با توجه به شرایط تاریخی، اجتماعی و سیاسی آن، از جایگاه بالایی برخوردار است. پژوهش در حوزه ارزش‌ها و رفتار دینی مردم، در جهت درک تحولات و از سویی پیش‌بینی تغییرات آن، متضمن انجام مطالعات مستمر در طی سال‌های مختلف می‌باشد. مطالعه حاضر به روش تحلیل ثانویه انجام پذیرفته و سعی دارد یافته‌های حاصل از پیمایش‌های ملی مختلف طی سال‌های 1353 تا 1390 را مورد تحلیل قرار دهد. بنابراین با عنایت به داده‌های پژوهش‌های قبلی موجود، دو بعد رفتار و باور دینی در چهار سطح فردی، جمعی، سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است. در این مطالعه برای تحلیل رفتار و باور مردم ایران از دو رویکرد سکولار شدن جامعه با تکیه‌بر نظرات «پیتر برگر» و نیز تعبیر کارکردی و عملکردی دین از نظریه «لوهمان» استفاده‌ شده است. در مجموع یافته‌های حاصل نشان می‌دهد که چندان تفاوتی مبنی بر افزایش یا کاهش چشمگیر در رفتارها و احساسات دینی ـ فردی مردم ایران مشاهده نمی‌گردد. به عبارتی، جامعه دچار نوعی «تثبیت کارکردی» شده و از این حیث افراد جامعه همان‌قدر مذهبی‌اند که در گذشته بوده‌اند. بنابراین تلقی سکولارشدن جامعه، قضاوتی ناصحیح است. البته تفاوت در میزان دینداری جوانان با بزرگسالان و مسن‌ترها را می‌توان ناشی از اقتضائات سنی آن‌ها دانست. در سطح باورها و رفتارهای جمعی، عیلرغم عدم وجود داده‌هایی مبنی بر مقایسه آن با دهه‌های گذشته، ولی در مقایسه با آنچه در اوایل انقلاب و دوران بعد از آن ملاحظه می‌گردد، نوعی «تغییر کارکردی در حوزه رفتارها و باورهای دینی ـ جمعی» را می‌توان استنباط نمود. در واقع کاهش در رفتارهای دینی جمعی آن‌هم از نوع رسمی بیشتر بازتاب تغییرات دوران و کارکردهای خاص خود، به‌ویژه در زمان انقلاب و دوران جنگ است که نوعی نمونه آرمانی «دین دوران» را بر اذهان و آرمان‌های مذهبی به یاد می‌آورد. در نهایت مقایسه رفتارها و باورهای دینی سیاسی و اجتماعی نوعی «قطبی شدن عملکرد دین» را در دو حوزه سیاسی و اجتماعی نشان می‌دهد. به عبارتی نوعی «سیاست‌زدایی از دین» یا «سیاسی شدن دین» و نیز «اخلاق زدایی دینی» یا «اخلاقی کردن دینی» را شاهدیم. ازاین‌رو، تعبیر سکولارشدن در این دو حوزه برداشتی دوگانه است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Iranian Behaviors and Beliefs

نویسنده [English]

  • ahmad ghyasvand

allameh

چکیده [English]

دین در جامعه ایرانی با توجه به شرایط تاریخی، اجتماعی و سیاسی آن، از جایگاه بالایی برخوردار است. پژوهش در حوزه ارزش‌ها و رفتار دینی مردم، در جهت درک تحولات و از سویی پیش‌بینی تغییرات آن، متضمن انجام مطالعات مستمر در طی سال‌های مختلف می‌باشد. مطالعه حاضر به روش تحلیل ثانویه انجام پذیرفته و سعی دارد یافته‌های حاصل از پیمایش‌های ملی مختلف طی سال‌های 1353 تا 1390 را مورد تحلیل قرار دهد. بنابراین با عنایت به داده‌های پژوهش‌های قبلی موجود، دو بعد رفتار و باور دینی در چهار سطح فردی، جمعی، سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است. در این مطالعه برای تحلیل رفتار و باور مردم ایران از دو رویکرد سکولار شدن جامعه با تکیه‌بر نظرات «پیتر برگر» و نیز تعبیر کارکردی و عملکردی دین از نظریه «لوهمان» استفاده‌ شده است. در مجموع یافته‌های حاصل نشان می‌دهد که چندان تفاوتی مبنی بر افزایش یا کاهش چشمگیر در رفتارها و احساسات دینی ـ فردی مردم ایران مشاهده نمی‌گردد. به عبارتی، جامعه دچار نوعی «تثبیت کارکردی» شده و از این حیث افراد جامعه همان‌قدر مذهبی‌اند که در گذشته بوده‌اند. بنابراین تلقی سکولارشدن جامعه، قضاوتی ناصحیح است. البته تفاوت در میزان دینداری جوانان با بزرگسالان و مسن‌ترها را می‌توان ناشی از اقتضائات سنی آن‌ها دانست. در سطح باورها و رفتارهای جمعی، عیلرغم عدم وجود داده‌هایی مبنی بر مقایسه آن با دهه‌های گذشته، ولی در مقایسه با آنچه در اوایل انقلاب و دوران بعد از آن ملاحظه می‌گردد، نوعی «تغییر کارکردی در حوزه رفتارها و باورهای دینی ـ جمعی» را می‌توان استنباط نمود. در واقع کاهش در رفتارهای دینی جمعی آن‌هم از نوع رسمی بیشتر بازتاب تغییرات دوران و کارکردهای خاص خود، به‌ویژه در زمان انقلاب و دوران جنگ است که نوعی نمونه آرمانی «دین دوران» را بر اذهان و آرمان‌های مذهبی به یاد می‌آورد. در نهایت مقایسه رفتارها و باورهای دینی سیاسی و اجتماعی نوعی «قطبی شدن عملکرد دین» را در دو حوزه سیاسی و اجتماعی نشان می‌دهد. به عبارتی نوعی «سیاست‌زدایی از دین» یا «سیاسی شدن دین» و نیز «اخلاق زدایی دینی» یا «اخلاقی کردن دینی» را شاهدیم. ازاین‌رو، تعبیر سکولارشدن در این دو حوزه برداشتی دوگانه است.

 
 
ـ آزاد ارمکی، تقی؛ غیاثوند، احمد. (1383)، جامعه‌شناسی تغییرات فرهنگی در ایران، تهران: آن.
ـ آزاد ارمکی، تقی، غیاثوند، احمد. (1381)، تحلیل جامعه‌شناختی وضعیت دینداری جوانان با رویکرد بی‌شکلی دین ورزی، پژوهشنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره 35 .
ـ آزاد ارمکی، تقی. (138)، تحلیل ثانویه داده‌های طرح ملی تغییرات ارزش‌های فرهنگی در ایران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دانشگاه تهران.
ـ اسدی، علی. (1356)، گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی در ایران، تهران: پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران.
ـ الیاده، میرچاد. (1355)، دین پژوهشی، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ الیاده، میرچاد. (1372)، دین پژوهشی، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
ـ ایرونیگ ام. و دیگران. (1376)، آینده بنیانگذاران جامعه‌شناسی، ترجمه: غلامعباس توسلی، تهران: قومس.
ـ برگر، پیتر. (1377)، برخلاف جریان، ترجمه: سید حسین سراج‌زاده، مجله کیان، شماره 44.
ـ برگر، پیتر،. (1375)، غیردینی شدن منشأ کثرت گرایه است، ترجمه: لیلی مصطفوی کاشانی، مجله نامه فرهنگ، شماره 24.
ـ بئر، اف، پیتر. (1381)، خصوصی‌سازی و نفوذ عام دین در جامعه فراگیر جهانی، ترجمه: مجید محمدی، نامه پژوهش، ش 6.
ـ پارسونز، تالکوت. (1379)، ساخت‌های منطقی «جامعه‌شناسی دین» ماکس وبر، مجموعه‌مقالات از کتاب عقلانیت و آزادی، ترجمه: یدالله موقن و احمد تدین، تهران: هرمس.
ـ تامسون، کنت و دیگران. (1381)، دین و ساختار اجتماعی (مقالاتی در جامعه‌شناسی دین)، ترجمه: علی بهرام‌پور و حسن محدثی، تهران: کویر.
ـ دربندی، سیدعلیرضا. (1380)، تبیین جامعه‌شناختی علل کاهش حضور مردم در مساجد، فصلنامه نامه پژوهش، شماره 20 و 21.
ـ دفتر طرح‌های ملی. (1380)، پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، موج اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ دفتر طرح‌های ملی. (1382)، پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، موج دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ طالبان، محمد رضا رفیعی بهابادی، مهدی. (1389)، «تحولات دینداری بر اساس تفاوت‌های نسلی در ایران (1353 1388)، مجله مسائل اجتماعی ایران، سال اول شماره 2.
ـ طالبان، محمد رضا. (1393)، پیمایش ملی تدین اسلامی ایرانیان، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
ـ طالبی، ابوتراب. (1380)، عملکرد دینی دانشجویان و نمادهای دین‌داری در میان دانشجویان دختر، تهران: فصلنامه نامه پژوهش، سال 5، ش 20 و 21.
ـ علیرضا، عبدالرضا. (1375)، جامعه‌شناسی دین، مجله حوزه و دانشگاه، شماره 8.
ـ غلامرضا کاشی، محمدجواد. (1379)، جادوی گفتار، تهران: نشر آینده پویان.
ـ غیاثوند، احمد. (1380)، جامعه‌پذیری تعهد دینی در بین جوانان، فصلنامه اطلاع‌رسانی پژوهشی نمایه پژوهش، سال 5، ش 20، تهران.
 ـ غیاثوند، احمد. (1381)، تبیین جامعه‌شناختی وضعیت دین‌داری جوانان، پژوهش‌نامه. (علمی‌ـ پژوهشی)، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی.
ـ غیاثوند، احمد. (1380)، بررسی فرایند جامعه‌پذیری دینی جوانان، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
ـ غیاثوند، احمد. (1380)، بررسی فرایند جامعه‌پذیری دینی جوانان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی تهران.
ـ فرجی، مهدی و کاظمی عباس. (1388)، بررسی وضعیت دینداری در ایران: با تاکید بر داده‌های پیمایش سه دهه گذشته، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره دوم، شماره 6.
ـ فنایی، ابولقاسم. (1375)، انتظار بشر از دین؛ درنگی در صورت ‌مسأله، مجله نقد و نظر، سال 2، ش 3 و 4.
ـ کاسانوا، جوزی. (1380)، دین خصوصی و دین عمومی، ترجمه: مریم سروش، تهران: فصلنامه اطلاع‌رسانی پژوهشی نمایه پژوهش، سال5، ش 20.
ـ کاظمی, عباس و فرجی, مهدی. (1382)، عرفی شدن و زندگی روزمره. نامه علوم اجتماعی، 21.
ـ کاظمی‌پور، عبدالمحمد. (1382)، باورها و رفتارهای مذهبی در ایران 1353- 1379، دفتر طرح‌های ملی وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی.
ـ محسنی، منوچهر. (1379)، بررسی آگاهی‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی‌فرهنگی در ایران، تهران: دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی.
ـ نبوی، حسین. (1380)، دین‌داری و محرومیت، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
ـ همیلتون، ملکم. (1377)، جامعه‌شناسی دین، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: تبیان.
ـ وبر، ماکس. (1377)، اخلاق پروتستان و روحیه سرمایه‌داری، ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ ویلم، ژان پل. (1377)، جامعه‌شناسی ادیان، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، تهران: تبیان.
 
-Casanova, jose. (1994).  Public Religion in The Modern World, Chicago: he University of Chicago press.
-Geertz, C. (1966). Religion as a Cultural System, in M. Banton (ed). London: Tavistock.
-Glock, charles, y.and Rodney stark. (1965). Rligion and Society in Chicago: Rand ms Nally.
-Mc. Guire M. (1981). Religion: The social context, wadsworth.
-Weber, M. (1930). The Protesant Ethnic and The Spirit of Capitalism. London: Allen and uniwin.
-Weber, M. (1965). The Sociology of Rligion. London: Methuen.
-Berger, Peter L. (1967). the sacred canopy: Elemets of sociological theory of religion, Gardenci. Berger,Peter L Ney: douelday.
-Berger, Peter L. (1973). The social Reality of Religion. Harmonds worth, penguim.
-The Heretical Imperetive: Contenporary possibilities of Religious Affirmation. Gardan city. New York: Anchor press / Doubleday
-Berger,Peter L. (1983).  from the crisis of Religion the crisis of secularity Religion and America
-spiritual life in asecular Age. Edite par Doulgas mary et tipton steven. Boston, Beacon press. pp 14 –24.
-Berger,Peter L. (1999). The Desecularization of the world a global over view, The Review of Religion 20 (1-2), pp 5-24.
-Berger, Peter L. (1997). Against the current: prospect, march 1997.32-36
-Finney. m. Jhon. (1978), A theory of Religious commitment, sociological ANALysis, 39,1. pp 19-23.
-Glock, charles, y.and Rodney stark. (1965). Rligion and Society in Tension, Chicago: Rand ms Nally.
-Mc Guire m. (1981). Religion: the social context, wadsworth.
-Myers m.cott. (1991). AN Interactionof Reliogisity Inhertance, American Jocio, logical Review.