Document Type : Research Paper
Authors
1 PhD Candidate of Municipal Engineering, Islamic Azad University, Shahr-e Qods Branch
2 Assistant Professor of Municipal Engineering, University of Guilan
3 Associate Professor of Municipal Engineering, Imam Khomeini International University
Abstract
Despite a vast literature regarding the concept of “Islamic City”, still there is not a clear cohesion in regards to the the utopian and historical approaches of these studies. This important issue has caused the role of the different multifarious and influential factors in shaping the “complex cities of the Islamic period” to be ignored. Reading the content related to the Islamic Iranian city requires a realist and historical understanding of the issue from its different aspects. The approach of the current study is qualitative and it is a historical study. Furthermore, the analytical dimensions of the text entails a “process” understanding of the birth and transformation of the city, rather than a “product-centered” examination of it. The period length of the study covers up until the Safavid period. The findings reveal sixty key fundamental components in this field, and in three layers of “history of Arabs”, “Iran’s culture”, and “the Islamic Iranian civilization”. In isolation, the components do not belong to the specific “religion-culture” of Arabs nor Iranians and are a result of a synergistic relationship. A macro approach to the collection of the components makes possible the understanding of how the external process of emergence and growth of the city could be shaped, and also it makes possible the explanation of the phenomena, events and religious and cultural transformations of the Islamic Iranian society and city in the aforementioned centuries.
Keywords
منابع
- قرآن کریم.
- آزاد ارمکی، تقی. (1391). بنیان‌های فکری نظریه جامعه ایرانی، تهران: نشر علم، چاپ اول.
- ابن خلدون، عبدالرحمن. (1359). مقدمه، ترجمه: محمد پروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ چهارم.
- ابن هشام. (1377). سیرت رسول‌الله، ترجمه: رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی (قاضی ابرقوه)، جلد اول، با مقدمه و تصحیح اصغر مهدوی، تهران: انتشارات خوارزمی.
- أدونیس، علی احمد سعید. (1392). سنت و تجدد یا ثابت و متحول (پژوهشی در نوآوری و سنت عرب)، ترجمه: حبیب‌الله عباسی، تهران: انتشارات سخن، چاپ اول.
- اشپولر، برتولد. (1349). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، جلد اول، ترجمه: جواد فلاطوری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول.
- اشپولر، برتولد. (1377). تاریخ ایران در قرون نخستین، جلد دوم، ترجمه: مریم میراحمدی، تهران: شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی، چاپ سوم.
- اشرف، احمد. (1353). ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دوره اسلامی، نامه علوم اجتماعی، دوره اول، شماره چهارم.
- الرّفاعی، انور. (1377). تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلامی، ترجمه: عبدالرحیم قنوات، مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ اول.
- العش، یوسف. (1372). کتابخانه‌های عمومی و نیمه عمومی در قرون‌وسطی؛ بین‌النهرین، سوریه و مصر، ترجمه: اسدالله علوی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول.
- امین، احمد. (1337). فجر الاسلام، ترجمه: عباس خلیلی، تهران: انتشارات اقبال و شرکاء، چاپ اول.
- ایمانی جاجرمی، حسین. (1393). مقالاتی درباره شهر اسلامی، تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، چاپ اول.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم. (1343). مقدمه کتاب. در «محمد بن ابراهیم. (1343). تاریخ کرمان، سلجوقیان و غُز در کرمان، به تصحیح و تحشیه و مقدمه باستانی پاریزی، تهران: طهوری».
- بحری مقدم، عباس، یوسفی فر، شهرام. (1392). عوامل اجتماعی - فرهنگی در شکل‌گیری محله در شهر ایرانی اسلامی و کارکردهای آن، تاریخ و تمدن اسلامی، سال نهم، شماره هفدهم.
- برزگر، ابراهیم. (1383). تاریخ تحول دولت در اسلام و ایران، تهران: انتشارات سمت، چاپ اول.
- بمانیان، محمدرضا. (1379). تقوی الهی و معماری مساجد، دومین همایش بین‌المللی معماری مساجد، افق آینده، جلد اول، کاشان.
- بهمن پور، محمد سعید. (1386). اسماعیلیه از گذشته تا حال، تهران: انتشارات فرهنگ مکتوب، چاپ اول.
- بیانی، شیرین. (1371). دین و دولت در ایرانِ عهد مغول، جلد دوم: حکومت ایلخانی: نبرد میان دو فرهنگ، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.
- پاکزاد، جهانشاه. (1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران: از آغاز تا دوران قاجار، تهران: آرمانشهر.
- پوپ، آرتور. (1366). معماری ایران، ترجمه: غلامحسین صدری افشار، انتشارات انزلی ارومیه، چاپ اول.
- پوراحمد، احمد؛ وفایی، ابوذر. (1393). مقایسه تطبیقی ساختار شهر اسلامی با شهر غربی (با تأکید بر نظریه شهر ماکس وبر)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال پنجم، شماره هجدهم.
- پورجعفر، محمدرضا؛ آزاد، میترا. (1379). تأثیر چهارطاقی‌های ایران باستان در معماری مساجد و تداوم آن‌ها در معماری مساجد کشورهای همسایه، دومین همایش بین‌المللی معماری مساجد، افق آینده، جلد اول، کاشان.
- پورجعفر، محمدرضا؛ پورجعفر، علی؛ صفدری، سیما. (1394). انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی، پژوهش‌های معماری اسلامی، سال سوم، شماره سوم.
- تاج‌بخش، حسن. (1379). تاریخ بیمارستان‌های ایران؛ از آغاز تا عصر حاضر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
- تقی زاده، سیدحسن. (1329). تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، مجموعه خطابه‌ها در دانشکده علوم معقول و منقول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- توسلی، محمود. (1379). شهر، کانون فرهنگ، فصلنامه هنرهای زیبا، سال هفتم، شماره پیاپی 1018.
- جوده، جمال. (1382). اوضاع اجتماعی، اقتصادی موالی در صدر اسلام، ترجمه: مصطفی زمانی و مسلم زمانی، تهران: نشر نی، چاپ اول.
- حبیبی، محسن. (1390). از شار تا شهر، تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دهم.
- حکیم، بسیم سلیم. (1381). شهرهای عربی اسلامی؛ اصول شهرسازی و ساختمانی، ترجمه: محمدحسین ملک احمدی و عارف اقوامی‌مقدم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول.
- خالدیان، ستار؛ کریمیان، حسن؛ پوراحمد، احمد؛ مظاهریان، حامد. (1393). تبیین جایگاه اسلام در روند شهرنشینی و سازمان فضای شهری ایران، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال پنجم، شماره هفدهم.
- ذاکری، محسن. (1391). جوانمردی و منابع تحقیق درباره آن. در «رضوی، سید مسعود. (1391). تاریخ و فرهنگ جوانمردی، سپاس‌نامه‌ای پیشکش به ایرج افشار، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ اول.
- راوندی، مرتضی. (1384). تاریخ اجتماعی ایران، جلد پنجم: حیاتِ اقتصادی مردم ایران از آغاز تا امروز، تهران: نشر روزبهان.
- زرین‌کوب، عبدالحسین. (1383). تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دهم.
- زیاری، کرامت الله؛ پوراحمد، احمد؛ حاتمی‌نژاد، حسین؛ عمران زاده، بهزاد. (1393). بررسی آسیب شناسانه ایرادات حاکم بر مطالعات شهر اسلامی، فصلنامه جغرافیا، سال دوازدهم، شماره 42.
- زیدان، جرجی. (1372). تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهر کلام، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هفتم.
- ساترن، ریچارد ویلیام. (1392). چهره اسلام در اروپای قرون میانی، ترجمه: عبدالله ناصری و فاطمه کیا دربندسری، تهران: انتشارات کویر، چاپ اول.
- ساعاتی، یحیی محمود. (1374). وقف و ساختار کتابخانه‌های اسلامی، کاوشی در میراث فرهنگی اسلام، ترجمه: احمد امیری شادمهری، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول.
- سالم، عبدالعزیز. (1383). تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه: باقر صدری نیا، تهران: شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی، چاپ دوم.
- ستاری ساربانقلی؛ حسن، ذبیحی، حسین. (1388). نگرشی بر مفاهیم مدیریت شهری حضرت رسول اکرم (ص) در شهر مدینه، تجلی زیبای مدیریت شهری در شهر اسلامی، فراسوی مدیریت، سال سوم، شماره 10.
- سعیدنیا، احمد. (1366). قُم. در «کیانی، محمد یوسف (1366). شهرهای ایران، جلد دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول».
- سلطانزاده، حسین. (1364). تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران: انتشارات آگاه، چاپ اول.
- سلطانزاده، حسین. (1390). تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران از دوره باستان تا 1355 ه.ش، تهران: انتشارات چهارطاق، چاپ اول.
- سنایی، مهدی. (1389). احیای تمدن اسلامی ایرانی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول.
- شیخی، محمد. (1382). ساختار محله‌ای شهر در سرزمین‌های اسلامی، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره دهم، شماره 22.
- صدیقی، غلامحسین. (1372). جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری، تهران: انتشارات پاژنگ، چاپ اول.
- ظریفیان شفیعی، غلامرضا. (1376). دین و دولت در اسلام، پژوهشی نظری از آغاز تا پایان خلافت راشدین، تهران: میراث ملل، چاپ اول.
- عثمان، محمد عبدالستار. (1376). مدینه اسلامی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.
- علی، جواد. (1367). تاریخ مفصل عرب قبل از اسلام. جلد اول، ترجمه: محمدحسین روحانی، بابل: کتابسرای بابل، چاپ اول.
- علیزاده، هوشمند؛ حبیبی، کیومرث. (1390). عوامل شکل‌دهنده شهرهای اسلامی- تاریخی مسلمانان، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال اول، شماره سوم.
- عمادی حائری، سید محمد. (1392). روش‌شناسی تحلیل متن-4، تحلیل تاریخی، تحلیل پدیدار شناختی، گزارش مکتوب، دوره دوم، سال هفتم، شماره یکم و دوم.
- فرای، ریچارد. (1358). عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران: انتشارات سروش، چاپ اول.
- فرنود، رضا. (1386). اطلس تاریخی ایران: از ظهور اسلام تا دوران سلجوقی، تهران: نشر نی، چاپ اول.
- فلاحت، سمیه. (1390). برساخت مفهوم شهر اسلامی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال اول، شماره سوم.
- فوکو، میشل. (1377). سیاست و عقل، در «فولادوند، عزت‌الله (1377). خِرد در سیاست، تهران: انتشارات طرح نو، چاپ اول.
- فیرحی، داود. (1388). قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دوره میانه)، تهران: نشر نی، چاپ هشتم.
- کونئو، پائولو. (1384). تاریخ شهرسازی جهان اسلام، ترجمه: سعید تیز قلم زنوزی، تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری، چاپ اول.
- کیانی میرا، محسن. (1369). تاریخ خانقاه در ایران، تهران: کتابخانه طهوری، چاپ اول.
- گدار، آندره و همکاران. (1371). آثار ایران، جلد اول و دوم، ترجمه: ابوالحسن سرو مقدم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم.
- گرابار، الگ. (1390). شهر در جهان اسلام، ترجمه: مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: نشر بصیرت، چاپ اول.
- لطیفی، غلامرضا. (1392). شهر در گذار اندیشه، کتاب ماه علوم اجتماعی، سال شانزدهم، شماره 66.
- لوبون، گوستاو. (1380). تاریخ تمدن اسلام و عرب، تهران: انتشارات افراسیاب، چاپ دوم.
- لومبارد، موریس. (1390). جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، ترجمه: عبدالله ناصری طاهری و سمیه سادات طباطبایی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، چاپ اول.
- ماسینیون، لویی. (1388). جغرافیای تاریخی کوفه، ترجمه: عبدالرحیم قنوات، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: سمت، چاپ اول.
- متز- الف، آدام. (1362). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا رنسانس اسلامی. جلد اول، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.
- متز-ب، آدام. (1362). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا رنسانس اسلامی، جلد دوم، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.
- مشایخ فریدنی، آزرمیدخت. (1376). بلخ، کهن‌ترین شهر ایرانی آسیای مرکزی در قرون نخستین اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
- مطهری- الف، مرتضی. (1362). خدمات متقابل اسلام و ایران. جلد اول، تهران: انتشارات صدرا، چاپ دوازدهم.
- مطهری-ب، مرتضی. (1362). خدمات متقابل اسلام و ایران، جلد دوم، تهران: انتشارات صدرا، چاپ دوازدهم.
- مظاهری، علی‌اکبر. (1348). زندگی مسلمانان در قرون‌وسطی، ترجمه: مرتضی راوندی، تهران: نشر سپهر، چاپ اول.
- منتظرالقائم، اصغر؛ امینی، رقیه. (1388). تحلیل و بررسی موقعیت مدنی شهر واسط تا قرن سوم هجری، فصلنامه تاریخ اسلام، سال دهم، شماره چهارم.
- مورگان، دیوید. (1373). ایران در قرون‌وسطی، ترجمه: عباس مخبر، تهران: انتشارات طرح نو، چاپ اول.
- مؤمنی، مصطفی. (1373). سرچشمه‌های جهان‌بینی و آیین شهرسازی ایرانی اسلامی. (بحثی در کاربرد روش تتبع در شهر پژوهی جغرافیایی)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی.
- مونس، حسین. (1395). تاریخ قریش، ترجمه: حمیدرضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول.
- مهدی الخطیب، عبدالله. (1357). حکومت بنی‌امیه در خراسان، ترجمه: باقر موسوی، تهران: انتشارات توکا، چاپ اول.
- نقره‌کار، عبدالحمید؛ لبیب زاده، راضیه. (1393). ارزیابی و نقد مغالطه‌های موجود در حوزه‌های هنر، معماری و شهرسازی، دو فصلنامه مرمت و معماری ایران، سال چهارم، شماره هشتم.
- نقی زاده، محمد. (1385). معماری و شهرسازی اسلامی، مبانی نظری، اصفهان: انتشارات راهیان، چاپ اول.
- نقی زاده، محمد؛ محتشم امیری، سعیده. (1394). عصبیت؛ مؤلفه‌ای اصلی در ایجاد حسّ تعلّق و مطلوبیت فضای زیستی از دیدگاه ابن خلدون، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال پنجم، شماره نوزدهم.
- نیومن، اَندرو، جی. (1386). دوره شکل‌گیری تشیع دوازده‌امامی، گفتمان حدیثی میان بغداد و قم، ترجمه: مهدی ابوطالبی، محمد رضا امین، حسن شکراللهی، قم: انتشارات شیعه شناسی، چاپ اول.
- ورجاوند، پرویز. (1366). آب‌انبارها. در «کیانی، محمد یوسف. (1366). معماری ایران. دوره اسلامی، تهران: ارشاد اسلامی و جهاد کشاورزی، چاپ اول».
- ولهوزن، یولیوس. (1375). تاریخ سیاسی در صدر اسلام، شیعه و خوارج، ترجمه: محمود افتخار زاده، قم: دفتر نشر معارف اسلامی، چاپ اول.
- هیلن براند، رابرت. (1377). معماری اسلامی، فرم، عملکرد و معنی، ترجمه: ایرج اعتصام، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، چاپ اول.
- یوسفی فر، شهرام. (1389). الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران، مجله تاریخ ایران، دوره 3، شماره 6.
- یوسفی فر، شهرام. (1390). شهر و روستا در سده‌های میانه تاریخ ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
- Abu- Lughod, J. L. (1987). The Islamic city - Historic myth, Islamic essence and contemporary relevance. International Journal of Middle East Studies, 19 (2), PP. 155-176.
- Alsayyad, N. (1996). The study of Islamicurbanism: An historiographicessay. Built Environment, 22 (2), PP. 91–97.
- Falahat, S. (2014). Re-imaging the City: A new conceptualisation of the urban logic of the “Islamic city”. Springer Science & Business Media.
- Haider, N. (2011). The Origins of the Shī'a: Identity, Ritual, and Sacred Space in Eighth-Century Kūfa. New York: CambridgeUniversity Press.
- Hodgson, M. G. S. (1974). The Venture of Islam. Conscience and History in a World Civilization, Vol.1. The Classical Age of Islam. Chicago and London: The University of Chicago Press.
- Karimi, K. (2002). Iranian Organic Cities Demystified: A Unique Urban Experience or an Organic City like Others, Built Environment, 28 (3), 187-201.
- Mumford, L. (1961). The City in History: Its Origins and Transformations, and Its Prospects.New York: Harcourt Brace Jovanovich.
- Munt, H. (2014). The Holy City of Medina: Sacred Space in Early Islamic Arabia. New York: CambridgeUniversity Press.
- Nasser, N. (2002). Islamicate urbanism: the state of the art. Built Environment, 28 (3), 173-186.
- Neglia, G. A. (2008). Some historiographical notes on the Islamic city with particular reference to the visual representation of the built city. In The City in the Islamic World (2008). Volume 1, Edited by Jayyusi, S. K., Holod, R., Petruccioli, A., Raymond, A. Leiden & Boston: Brill, (pp. 1-46).
)