نقش دانش بومی‌ و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی مورد مطالعه: گروه‌های بزرگ کاری لایروبی کانال‌های آبیاری (حَشَر) در سیستان

جمعه پور, محمود; میرلطفی, محمدرضا

doi:10.22054/qjss.2012.892

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشیار برنامه ریزی اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی

² استادیار جغرافیا دانشگاه زابل

https://doi.org/10.22054/qjss.2012.892

چکیده

چکیده
توجه مجدد به نظام‌های سنتی بهره‌برداری و مدیریت گروهی، دانش بومی‌ و تجربه مردم محلی در این پژوهش از دیدگاه پارادایم‌های جدید توسعه و معیشت پایدار روستایی است. پژوهش در دانش بومی‌ و نظام‌های تولید سنتی، سبب شده است تا این اندیشه کلیشه‌ای که دهقانان، مدیرانی ضعیف‌اند تبدیل به‌اندیشه‌ای شود که برای مردم محلی احترام بیشتری قائل است. مردمی ‌که‌ ایده‌ها و اعمالشان در قبال محیط، پایدار و دارای سازگاری بومی‌ تلقی می‌شود. (Fujisaka, 1986) یک معیشت هنگامی‌ پایدار است که بتواند با فشارها و شوک‌ها سازگار شده و خود را تقویت یا حفظ کند. (Chambers & Conway 1992:6) نگاه به نظام جمعی مدیریت منابع آب و لایروبی جوی‌های آبیاری در سیستان از این دیدگاه، ارزش آن در ایجاد معیشت پایدار در پهنه سرزمین را نشان می‌دهد. در توجه به عرصه‌های روستایی در منطقه سیستان، به روشنی در می‌یابیم که، با وجود تغییرات اقلیمی ‌و خشک تر شدن سرزمین، مهمترین عامل شکل‌گیری وضعیت کنونی (بیابانی شدن سیستان) را باید در نابودی نظام‌های سنتی تولید مبتنی بر دانش و تجربه بومی‌ و سازگار با شرایط سرزمین محلی دانست.
در حال حاضر یکی از چالش‌های مهم اقتصاد روستایی سیستان، نابودی سالانه بخش وسیعی از زمین‌های کشاورزی در اثر بی آبی و تراکم رسوبات آبی و بادی و خارج شدن تدریجی کشاورزی از عرصه معیشت، در اثر عدم توانایی تامین و هدایت صحیح آب توسط مدیریت‌های جدید روستایی است. استفاده نادرست از تکنولوژی‌های نو و عدم استفاده از دانش بومی‌ و تجارب جامعه محلی، سبب بحرانی تر شدن وضعیت و در نتیجه باعث بیکاری، کمبود درآمد، فقر و مهاجرت روستاییان گردیده است. سیستم مدیریت سنتی با ساختار هرمی‌خود به همراه کشاورزان منطقه در طول سال با عنوان حشر، به صورت منظم و دسته جمعی (هزاران نفر) در طول سه ماه اقدام به لایروبی رسوبات رودخانه‌ها، کانال‌ها و انهار جهت انتقال آب و کشت نزدیک صد هزار هکتار از اراضی زراعی منطقه را می‌نمود. در حالی که اکنون عدم استفاده از دانش بومی‌ و تجارب مدیران سنتی منطقه، را می‌توان به عنوان یکی از عوامل اصلی عدم پایداری معیشت مبتنی بر کشاورزی منطقه قلمداد کرد.
هدف اصلی این پژوهش معرفی حشر به عنوان یک نظام و تکنیک گروهی سنتی و شناخت نقش دانش بومی‌ و تجارب کارکردی مدیریت مشارکتی سنتی در پایداری معیشت، مبتنی بر کشاورزی در سیستان است. این پژوهش از نوع پژوهش‌های توصیفی تحلیلی است که با اتکاء به روش بررسی اسنادی انجام شده است و در بخشی از کار برای گردآوری داده‌های مورد نیاز، از بازدید‌های میدانی و مصاحبه‌های هدفمند با آگاهان و ریش سفیدان محلی استفاده شده است که نام ‌آنها در پایان مقاله بیان شده است. بهره جستن از دانش بومی‌ و تجارب مدیریت سنتی منابع تولید روستایی، در کنار بکارگیری دانش روز و تکنولوژی نوین در چارچوب دیدگاه مشارکتی، می‌تواند حیات اجتماعی و اقتصادی منطقه، بویژه فضای روستایی را بازسازی و متحول سازد.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.17351162.1391.19.56.1.7

عنوان مقاله [English]

نقش دانش بومی‌ و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی مورد مطالعه: گروه‌های بزرگ کاری لایروبی کانال‌های آبیاری (حَشَر) در سیستان

نویسندگان [English]

Mahmood Jomehpoor ¹
Mohammadreza Mirlotfi ²

مراجع

منابع

- احمدی، حسین. (1378)، جغرافیای تاریخی سیستانی، تهران: ناشر مؤلف.

- افشار سیستانی، ایرج. (1369)، «تشکیلات اجتماعی سیاسی و سنتی عشایر»، فصلنامه عشایری، شماره 12.

- افشار سیستانی، ایرج. (1369)، سیستان نامه، جلد دوم، تهران: انتشارات مرغ آمین.

- جمعه پور، محمود. (1386)، کاریز دستاورد دانش و فرهنگ بومی، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 33، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.

- جمعه‌پور، محمود. (1384)، مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی: دیدگاه‌ها و روش‌ها، تهران: انتشارات سمت.

- حسینی ابری، سید حسن. (1380)، مدخلی بر جغرافیای روستایی ایران، اصفهان: انتشارات دانشگاه، اصفهان.

- زاهدی مازندرانی، محمدجواد. (1382)، توسعه و نابرابری، تهران: انتشارات مازیار.

- رئیس الذاکرین، غلامعلی. (1370)، زادسروان سیستان، مشهد: ناشر مولف.

- زمردیان، محمدجعفر؛ محسن پورکرمانی. (1367)، «بحثی پیرامون ژئوموفولوژی استان سیستان و بلوچستان (2)»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 9.

- سازمان آب منطقه‌ای استان سیستان و بلوچستان. (1371)، گزارش شماره 33.

- سید سجادی، سید منصور. (1379)، «در محیط طبیعی و آثار باستانی دشت سیستان»، فصلنامه تحقیقات جغرافیای، شماره 57-56.

- صفی نژاد، جواد. (1353)، بنه، تهران: انتشارت توس.

- صفی نژاد، جواد. (1368)، بنه (نظام‌های زراعی سنتی در ایران)، تهران: انتشارات امیرکبیر.

- ضیاء توانا، حسین و فرامرز بریمانی. (1379)، «تغییر مسیر رودخانه هیرمند و آثار فضایی آن»، مجله علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 10 .

- طالب، مهدی. (1371)، مدیریت روستایی در ایران، تهران: دانشگاه تهران.

- عمادی، محمد حسین و عباسی اسفندیار. (1378)، حکمت دیرین در عصر نوین: کاربرد دانش بومی‌ در توسعه پایدار، جلد اول، وزارت جهاد سازندگی، تهران: مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی.

- عمادی، محمدحسین؛ امیری اردکانی، محمد. (1381)، تلفیق دانش بومی‌ و دانش رسمی، ضرورتی در دستیابی به توسعه پایدار، مجله اقتصاد کشاورزی وتوسعه، سال دهم، شماره37.

- فرهادی، مرتضی. (1373)، فرهنگ یاریگری در ایران- درآمدی به مردم شناسی و جامعه شناسی تعاون، جلد 1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- گزارشات سازمان آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان.

- لمپتون، ا.ک.س. (1377)، مالک و زارع در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: انتشارات علمی‌ فرهنگی.

- مجتهد زاده، پیروز. (1374)، «هیرمند وهامون در چشم‌انداز هیدروپولتیک خاور ایران»، اطلاعات سیاسی، اقتصادی، سال دهم، شماره پنجم وششم .

- مرکز آمار ایران. (1385)، نتایج سرشماری عمومی‌نفوس مسکن استان سیستان و بلوچستان.

- مرکز آمار ایران. (1382)، نتیج سرشماری کشاورزی استان سیستان و بلوچستان.

- منصوری، جمشید؛ هنریک مجنونیان. (1364)، تالاب ‌هامون، تهران: سازمان حفاظت محیط زیست.ژ

- مهندسین مشاور پارس کنسولت. (1369)، طرح شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی سیستان.

- میرلطفی، محمودرضا. (1375)، نقش هیرمند در توسعه کشاورزی سیستان، رساله کارشناسی ارشد، اصفهان: دانشگاه اصفهان.

- میرلطفی، محمودرضا. (1384)، بررسی اثرات طوفان‌های منطقه بر اقتصاد روستایی، طرح داخلی دانشگاه زابل.

- Chambers, R. and Conway, G.R. (1991). Sustainable Rural Livelihoods: Practical Concepts for the 21st Century, Institute of Development Studies DP 296:1991. University of Sussex, Brighton.

- Feldman, S. and Welsh, R. (1995). Feminist knowledge claims, local knowledge and gender division of agricultural labor: construction of a successor science. Rural sociology.60 (1)

- Gladwin, C. (1989). Indigenous systems, the cognitive revolution, and agriculture decision-making. Agriculture and human value, 3.

- Parrott, N. and Terry Marsden. (2002). The real green revolution, Published Green peace Environment Trust, Department city and regional planning, CardiffUniversity.

- Paul T.k. Lin, (1990). “Development Guided by values: Comments on China’s Road and its Implications,” New York: The Free Press, p.272.

- Rosset, et al. (2000). Lessons from The green revolution, Tikkum Magazine, Institute for Food and development policy.

- Schafer, J. (1989). Utilizing indigenous agricultural knowledge in the planning of agricultural projects designed to aid small farmer. In indigenous knowledge systems: implication for agriculture and international development. Edited by Warren, L. J. Iowa state university.

- Thrupp, L.A (1989). “Legitimizing local knowledge: Schematized packages or empowerment for third world people.” In D.Micheal Warren et al, Iowa state university research foundation.

- United nation (1992). Report Of The United Nations Conference On Environment And Development. (Rio de Janeiro, 3-14 June 1992)

و تشکر فراوان از ارائه اطلاعات توسط عزیزان زیر در مصاحبه‌های انجام شده:

- مرحوم آقای ابراهیم خان پردلی (از فعالین حشر)

- جناب آقای مهندس علی خسروی مدیریت محترم اداره میراث فرهنگی زابل

- جناب آقای مزار گلستان، کارشناس بنیاد ایران شناسی، واحد سیستان

- جناب آقای دکتر طباطبائی عضو هیئت علمی‌ گروه عمران دانشگاه زابل

- جناب آقای محمد علی مشتاقی از روستای علی جعفر زابل (از فعالین حشر)

- جناب آقای ابراهیم سیاه سر از روستای دهنو زابل (از فعالین حشر)

نقش دانش بومی‌ و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی مورد مطالعه: گروه‌های بزرگ کاری لایروبی کانال‌های آبیاری (حَشَر) در سیستان

مراجع

مراجع

دوره 19، شماره 56 - شماره پیاپی 56خرداد 1391صفحه 1-31

دوره 19، شماره 56 - شماره پیاپی 56
خرداد 1391
صفحه 1-31